نگاهی به نقش مسجد در مبارزات سیاسی معلم شهید

به گزارش سرویس مسجدپژوه پایگاه تخصصی مسجد؛ به دلیل ماهیت سیاسی دین اسلام، مسجد به عنوان کانون و محور فعالیت های دینی، سیاسی و اجتماعی، نقش مهمی در تاریخ پر فراز و نشیب اسلام داشته است. این نقش به ویژه در تشیع به علت سرنوشت ویژه و تاریخ پرحادثه ی آن و درگیری های فراوان آن با نظام های حاکم، از اهمیت بیشتری برخوردار است.

مسجد، محل و پایگاهی برای عناصر ناراضی و انقلابی و مقری برای تجهیز و بسیج امکانات علیه حکام و امرای ظالم بوده است. سیر جنبش های سیاسی معاصر و نیز حرکت های انقلابی در قرون گذشته، نشان دهنده ی این واقعیت است که مسجد جایگاه بروز رفتارهای سیاسی مسلمین بوده است؛ این رفتارها در آغاز در چارچوب دعوت تعاون اسلامی آغاز می شد، ولی به دلیل نبودن مجراها و نهادهایی برای ظهور دغدغه ها و تمایلات سیاسی ، خود مسجد به نوعی پایگاه سیاسی تبدیل می گردید. بطور کلی، مسجد نماد فعالیت فکری، معنوی، مذهبی و سیاسی و عمدتاً پایگاهی برای درخواست مشارکت سیاسی یا براندازی حکومت است. به همین دلیل است که دولت های استبدادی در جوامع اسلامی بیشترین واهمه را از مساجد داشته و دارند؛ زیرا این مراکز می توانند نیروهای بالقوه ی سیاسی را در خود متمرکز کنند.

یکی از نهادهایی که در کنار مسجد و از طریق آن، رفتارهای سیاسی مردم سازماندهی و هدایت می شود، منبر است. منبر نخست به عنوان وسیله ی ارتباطی میان امت و رهبرانش و سپس به دنبال جدایی فزاینده ی منبر از حکومت به صورت مستقل، اما قدرتمند و سیاسی که هیچ گاه فرصت در افتادن با قدرت های مستقر را از دست نمی داد، خدمت و عمل می کرد و رهبران و وعاظ انقلابی از منبر، همچون کانالی برای بیداری مردم و انتشار نظریات ضدنظام و مرام حکومت و برانگیختن توده های مردم سود می جستند. 1

استاد مرتضی مطهری با آگاهی کامل به نقش تاریخی مساجد و منابر و پتانسیل نهفته در آن، از علمای نادری است که با داشتن تحصیلات و سوادی تحسین برانگیز، در پیشبرد اهداف نهضت، حداکثر استفاده را از منبر برد.بر این اساس، در دهه ی 50 مسجد و منبر از مهم ترین پایگاه های مبارزاتی استاد بود.ایشان در نیمه ی اول این دهه با افزودن بر سخنرانی های خود، در مساجد مختلفی به روشنگری پرداختند و طوری هدفمند و مطابق با نیاز نهضت پیش رفت که رژیم فقط چهار سال توانست سخنرانی های وی را تحمل کند و پس از آن ایشان را ممنوع المنبر ساخت.

1. مسجد هدایت
مسجد هدایت با توجه به سخنرانی ها و جلسات تفسیر قرآن آیت الله طالقانی، یکی از کانون های مهم پیوند نسل جوان، به ویژه دانشجویان و تحصیل کردگان، با معارف دینی بود. به طوری که در سال ها و دهه هایی که نهضت جریان داشت، بسیاری از شرکت کنندگان در جلسات مسجد هدایت، جزو چهره های فعال سیاسی یا فرهنگی شدند و عده ای از شاگردان مکتب این مسجد در راه مبارزه به شهادت رسیدند. 2استاد مطهری با این اعتقاد که باید برای بیداری افکار و هدایت جوانان کاری کرد و نگذاشت جوش وخروش آنها یکباره خاموش شود، 3سال ها از چهره های مهم مرتبط با این مسجد و آیت الله طالقانی بود و در آن سخنرانی می کرد.

در واقع بسیاری از افرادی که در هیچ تشکلی قرار نداشتند و در کار کمک به سایر مبارزین بودند، در فاصله ی سال 1348 به بعد، محل تجمع اصلی شان در تهران، مسجد هدایت بود. افزون بر آیت الله طالقانی و مطهری، آقایان باهنر، هاشمی رفسنجانی، امامی کاشانی وافراد مطرح دیگری نیز در این مسجد سخنرانی می کردند. 4گزارش های جالب بر جای مانده از ساواکی ها در این مسجد، دامنه ی فعالیت مسجد، اسامی شرکت کنندگان فعال و حتی برخی از نکات تاریخی بسیار جالب را نشان می دهد. در یکی از گزارش های ساواک آمده است:

«ساعت 1300 روز 11/9/48 در مسجد هدایت واقع در لاله زار، مطهری، واعظ پس از اداء نماز ظهر روز مزبور، مشغول وعظ گردید و ضمن گفتن یک مسئله ی شرعی، یکی از مستمعین سؤال می نماید این مسئله فتوای کیست؟ مطهری اظهار داشت فتوای حضرت آیت الله خمینی است که ناگهان حضار با صدای بلند سه مرتبه صلوات فرستادند.»

در پایان این گزارش ضمن اینکه استاد مطهری یک واعظ افراطی خوانده شده، آمده است:

«به نظر می رسد مطهری با تبانی قبلی با (سؤال کننده) عمداً مبادرت به گفتن کلمه خمینی با نهایت احترام و القاب نموده است. » 5

2. مسجد الجواد
استاد مطهری پس از کناره گیری از حسینیه ی ارشاد، در سال 1349 مسجدالجواد را به عنوان پایگاه فعالیت های خود انتخاب نمود. استاد در این مسجد هم سخنرانی می کرد و هم کلاس های درس تفسیر داشت. بحث های جهاد در اسلام، رشد اسلامی و سیره ی تبلیغاتی پیامبر مربوط به این دوران است. 6

ایشان خود علت انتخاب این مسجد را چنین ذکر کرده است:

«برای اینکه مسجدالجواد که دارای کتابخانه ی مهم و مسجد و تالار تبلیغ باشکوه است، به دست نااهل نیفتد و دستگاه دست روی آن نگذارد، اینجا آمده ام.» 7

با آمدن استاد مطهری به این مسجد و به دست گرفتن رهبری فعالیت های آن، این نهاد مذهبی به صورت یکی از مراکز اصلی سخنرانی های دینی سیاسی درآمد. در این مسجد، علاوه بر آیت الله مطهری، افرادی مانند ابوالقاسم خزعلی، حسین نوری، محمد جواد باهنر، محمد مفتح، محمد تقی فلسفی، علی دوانی و امامی کاشانی سخنرانی می کردند. 8

استاد مطهری در مسجد الجواد نیز در ضمن مباحث و سخنرانی های دینی خود، مباحث سیاسی را نیز مطرح می کرد و مطالب تحریک آمیز و انتقادی خود را علیه رژیم بیان می نمود. ایشان در یکی از سخنرانی های خود در مسجدالجواد می گوید:

«مملکتی با کفر می تواند ادامه پیدا کند، ولی با ظلم از بین می رود. عدالت، یعنی همبستگی اجتماعی و ظلم، یعنی گسیختگی آن. اگر کشوری دارای نظام صحیح باشد، ولی ایمان نداشته باشد و ماتریالیستی باشد ممکن است ترقی کند، ولی اگر بی ایمان بوده و عدالت نداشت، از بین خواهد رفت.» 9

با ارسال گزارش دیگری از سخنرانی استاد در مسجد الجواد که پیرامون تقیه بحث کرده و گفته بودند:
«تقیه در اسلام، یعنی مبارزه ی زیرزمینی، نه اینکه طوری عمل کنید که باعث راحتی شود. » بلافاصله ناصر مقدم عکس العمل نشان داده، به ساواک تهران دستور می دهد که فعالیت های او را تحت نظر بگیرند و مسافرت های تبلیغی او را اطلاع دهند و اعمال و رفتارش را تحت مراقبت کامل بگیرند. 10فعالیت های استاد مطهری در مسجدالجواد و بیان چنین اظهاراتی در سخنرانی های خود، باعث شد که رژیم از سوی این گونه مساجد احساس خطر کند. از طرفی تعیین امامان جماعت و نمازهای جماعت در مساجد، خارج از کنترل رژیم بود و این ضعف، برآنان گران تمام می شد. بنابراین، ایجاد سازمان اوقاف و دخالت آن در امور مساجد بدین منظور صورت گرفت. این سازمان وظیفه داشت ضمن تعیین امام جماعت بر جلسات مذهبی در مساجد نیزنظارت کند.

گزارش زیر حاکی از این مطلب است:

«با توجه به اینکه اخیراً رسم شده است در اغلب مساجد علاوه بر وعظ و تبلیغ، جلسات دیگری نیز تحت عنوان تفسیر قرآن و تدریس زبان عربی تشکیل می شود و عده ای از جوانان و طبقات دیگر در این جلسات شرکت می کنند؛ اگر امام جماعت هر مسجدی جزء مخالفین دولت باشد، سعی خواهد کرد افکار شرکت کنندگان در این قبیل جلسات را به دلخواه خود پرورش دهد. علی هذا چنانچه مقدور باشد به نحو غیرمحسوس از طریق سازمان اوقاف یا خود مراجع تقلید بی غرض، ترتیبی داده شود که به تدریج کنترل تمام مساجد کشور در اختیار روحانیون موافق قرار گیرد. تصور می رود این اقدام برای جلوگیری از فعالیت مضره ی روحانیون مخالف، مؤثر باشد. » 11

در پی این اقدام رژیم، روحانیون در برابر این حرکت ایستادند و از شرکت در این مساجد خودداری کردند. 12 شهید مطهری نیز به علت آنکه سازمان اوقاف در مسجد الجواد دخالت می کرد، دیگر در این مسجد حاضر نشده و اعتراض کرد. 13

سرانجام رژیم مسجدالجواد را تعطیل کرد. علت این امر، ممانعت از سخنرانی استاد مطهری در مسجد و مقابله با ایشان بود؛ اما سازمان اوقات علت آن را اختلافات داخلی هیأت مدیره و دستور مقامات بالا اعلام می کند. در ادامه ی گزارش مربوط به بسته شدن مسجدالجواد آمده:

«از نظر ظاهر بهتر است نمازخانه ی مسجد باز شود، زیرا مردم متعصب چنین می پندارند که دولت با گزاردن نماز جماعت مخالف است. » 14
متأسفانه در یورش ساواک به مسجد الجواد تعداد زیادی از نوارهای تفسیر قرآن استاد مطهری از بین رفت. 15

3. سایر مساجد

با بسته شدن مسجد الجواد، استاد فعالیت ها و روشنگری های خود را در سایر مساجد تهران و برخی از شهرستان ها دنبال می کرد. مهم ترین این مساجد، ارگ و جاوید است. مسجد جاوید که محل استقرار شهید مفتح بود، یکی از محفل های مذهبی مطرح برای انقلابیون بود. 16 شهید مفتح که مبارزاتش علیه رژیم معروف است، مستقیماً از استاد مطهری رهنمود می گرفتند 17و استاد نیز بسیاری از اقدامات خود را به دست ایشان انجام می داد. 18کتاب «انسان کامل»، که بعد از شهادت استاد تنظیم و منتشر شد، محصول سخنرانی های ایشان در مسجد جاوید تهران است. 19سخنرانی های استاد در مسجد جاوید نیز مورد حساسیت ساواک قرار گرفت و دستور بررسی مجدد داده شد و از ساواک تهران و شمیرانات خواستار مراقبت بیشتر از او شدند. همچنین با اطلاع از انتشار کتاب «عدل الهی» استاد مطهری، ساواک خواستار ارسال یک نسخه از آن کتاب برای اداره ی کل امنیت داخلی می شود. 20

از استاد مطهری برای سخنرانی در مساجد شهرستان ها نیز دعوت می شد؛ این امر ساواک را نسبت به سفرهای تبلیغی استاد نیز حساس کرده بود. یکی از این مساجد، مسجد امام علی(ع ) در اصفهان بود که از مراکز مبارزه علیه رژیم به شمار می رفت. سابقه ی مبارزاتی این مرکز، از سال 1352 با حضور استاد مطهری و دکتر بهشتی آغاز می شود. این دو بزرگوار اقدام به برگزاری کلاس ها و بحث ها و سخنرانی هایی تحت نظر حجت الاسلام علی اکبر اژه‌ای در این مسجد نمودند. 21

دایره ی فعالیت های استاد فقط به مساجد داخل کشور محدود نمی شد؛ ایشان از جمله افرادی بودند که به مسجد هامبورگ آلمان نیز، که مدتی محل استقرار شهید بهشتی بود، از نظر مذهبی و فرهنگی کمک می رساندند. 22

ممنوعیت از سخنرانی و حضور بر منابر

ممنوع المنبر کردن روحانیون و وعاظ، اولین اقدام ساواک برای جلوگیری از فعالیت آنها بود. ساواک معمولاً روحانیون مبارز و مخالف را فرا می خواند و به آنها تذکر می داد تا از بیان مسائل سیاسی پرهیز کنند و در پایان نیز از آنها تعهدنامه ای مبنی بر عدم انجام فعالیت های خلاف مصالح مملکت می گرفت؛ ولی چون آنها از دستورات ساواک سرپیچی می کردند، علی رغم اذعان ریاست ساواک به این مطلب که « ممنوع المنبر کردن آنها نتیجه ای نداشت»، ساواک آنها را ممنوع المنبر می کرد. 23به دنبال سخنرانی های استاد در مساجد مختلف و اظهار سخنانی که ساواک آن را خلاف مصالح و امنیت ملی ارزیابی می کرد، ساواک شمیرانات در تاریخ 14/2/1354، استاد مطهری را احضار و به او ابلاغ کرد که در صورت عدم تغییر رویه ی خود، تصمیمات شدیدی درباره اش اتخاذ خواهد گردید.

پس از این احضاریه، سازمان امنیت داخلی با تنظیم یک بولتن سه برگی خطاب به نصیری، رئیس ساواک، ضمن ارائه ی شرح مختصری از فعالیت های استاد در پایان چنین اعلام نظر می کند:

«با عرض مراتب بالا و اینکه اولاً دستگیری روحانی یاد شده موجبات بزرگ شدن وی و بالا رفتن وجهه ی او در بین عناصر متعصب مذهبی و دانشجویان افراطی خواهد شد؛ ثانیاً قرار گرفتن این شخص در رأس گروه فلسفه ی دانشکده ی الهیات، اصولاً وجود وی در دانشگاه، با توجه به مقاصد سوء این شخص، به هیچ وجه به مصلحت نمی باشد؛ ثالثاً ادامه ی سخنرانی های مشارالیه در محافل مذهبی صحیح نیست؛ علی هذا مستدعی است در صورت تصویب اولاً: به اداره ی کل چهارم اعلام شود که ادامه ی خدمت نامبرده در دانشگاه تهران به مصلحت نیست. ثانیاً: با همکاری شهربانی کشور از ادامه ی سخنرانی های وی مخالفت به عمل آید و مراقبت از او کماکان ادامه یابد. موکول به رأی عالی است.»

این پیشنهاد در تاریخ 20/3/54، به رؤیت نعمت الله نصیری، رئیس وقت ساواک، می رسد و او در ذیل نامه می نویسد: «موافقت می شود حضوراً در مورد این قبیل افراد مذاکره نمایید. » سپس پرویز ثابتی ، مقام عالی امنیت، به حضور رئیس ساواک می رود و او را متقاعد به انجام تصمیمات فوق می نماید و در تاریخ 22/3/54 یعنی دو روز بعد ذیل نامه دستور زیر را صادر می کند: « مذاکره شد طبق نظریه اقدام شود. ثابتی 22/3/54 .» 24

قبل از شروع ماه های محرم و صفر، ساواک درباره ی اقدامات روحانیون در این ماه دستوری بدین شکل صادر می کند:

«با فرا رسیدن ماه های سوگواری محرم و صفر احتمال دارد عده ای از وعاظ و روحانیون افراطی مذهبی، فرصتی پیدا کنند که برخی از مسائل و موضوعات را در قالب مطالب تحریک آمیز و خلاف مصالح عمومی مملکت در بالای منبرها عنوان و تبلیغات سوئی بنمایند، لذا یک نسخه ی ده برگ صورت اسامی وعاظ ممنوع المنبر به پیوست ارسال می گردد…»

به پیوست این نامه، اسامی 124 روحانی و واعظ ممنوع المنبر آمده است که استاد مطهری یکی از آنها بود. 25

زمانی که این دستور صادر گردید، استاد مطهری در مسجد ارگ برنامه ی سخنرانی داشت. ایشان در تقویم سال 54، روز دوم تیر نوشت:

«در این روز، جلسه ی مسجد ارگ که دو شب باقی مانده بود، ممنوع شد.» 26

پی نوشت ها:

1. ید الله هنری لطیف پور، فرهنگ سیاسی شیعه و انقلاب اسلامی 1342 1357، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران 1379، صص 156157

2. راعی گلوجه، پیشین، صص 5556

3. کردی، پیشین، سند شماره ی 171، ص 226

4. جعفریان، پیشین، ص 335

5. کردی، پیشین، سند شماره ی 68، ص 138

6. نصری، پیشین، ص 39

7. علی دوانی، خاطرات من از استاد شهید مطهری، پیشین، ص57

8 جعفریان، پیشین، ص 337

9. کردی، پیشین، سند شماره ی 141، ص 203

10. عالم جاودان استاد شهید مرتضی مطهری، وزارت اطلاعات مرکز بررسی اسناد تاریخی، تهران 1382، صص 3940

11 .کردی، پیشین، سند شماره ی 138، صص 200201

12. مهناز میزبانی و منیژه صدری و حشمت الله سلیمی، نقش مساجد و دانشگاه ها در پیروزی انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران 1383، ص43

13. کردی، پیشین، سند شماره ی 156، ص 220

14. همان، سند شماره ی 152، صص 211212

15. محمد خردمند، پیشین ،ص 129

16.جعفریان، پیشین، ص 336

17.واثقی، پیشین، ص 71

18. واعظ زاده خراسانی، پیشین، ص 96

19. سیری در زندگانی استاد مطهری، پیشین، ص 87

20. عالم جاودان، پیشین، ص 40

21. میزبانی و صدری و سلیمی، پیشین، ص 160

22. جمشید آموزگار، فراز و فرود دودمان پهلوی، ترجمه ی اردشیر لطفعلیان، مرکز ترجمه و نشر کتاب، تهران 1375، ص 226

23. تقی نجاری راد، ساواک و نقش آن در تحولات داخلی رژیم شاه، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران 1378، ص 172

24. عالم جاودان، پیشین، صص 4546

25. احمد نقیب زاده و وحید امانی زوارم، نقش روحانیت شیعه در پیروزی انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران1382، صص 116117

26. خردمند، پیشین، ص 136